Erik van Schaik is docent bij de opleiding Journalistiek. Hij maakt zich zorgen over de ontwikkelingen rondom betrouwbare journalistiek in Rusland en Oekraïne.
“In 1988 reisde ik als student Oost-Europese Geschiedenis van Moskou naar Kiev, Cherson en Odessa. Het waren de hoogtijdagen van de perestrojka en glasnost onder Sovjet-leider Gorbatsjov en er heerste een sfeer van hoop en optimisme onder de Russen en Oekraïners die ik sprak. Ik was geïntrigeerd door het Oostblok; al die landen en volkeren achter dat IJzeren Gordijn in Europa, waar we zo weinig van wisten omdat er geen onafhankelijke media waren. En nu bloeide de vrije meningsuiting er voorzichtig op. De reis werd mijn eerste reportage voor de krant. Een jaar later viel de Muur. De Koude Oorlog was voorbij. Oekraïne werd een onafhankelijke republiek.
Nu staat het land in brand. Journalisten doen zo goed als het kan verslag van de oorlog, maar de vrije Oekraïense media hebben moeite om hun onafhankelijkheid te bewaren. In een ‘breaking news’-gastcollege voor de opleiding Journalistiek vertelde NOS Journaal-correspondent Kysia Hekster hoe de Kyiv Post door de uitgever werd gemaand haar koers te veranderen. Daarop vertrok een groot deel van de redactie en richtte de Kyiv Independent op, die zichzelf volgens Hekster niet neutraal maar patriottisch noemt. Andere journalisten pakken de wapens op. Onderzoeksjournalist Viktor Dudar uit Lviv sneuvelde aan het front.
In Moskou laat het Poetin-regime intussen ratelend een nieuw IJzeren Gordijn neer. Journalisten en burgers wordt de mond gesnoerd onder dreiging van lange celstraffen, internationale media wordt het werken moeilijk zo niet onmogelijk gemaakt. De Europese Unie op haar beurt verbant Russische staatsmedia in een poging propaganda te weren. Social media vormen een onuitputtelijke bron van nieuws, maar dat is veelal ongeverifieerd. Desinformatie woekert. Factcheckers maken overuren.
In oorlogstijd is betrouwbare journalistiek belangrijker dan ooit, immers: op het slagveld sneuvelt de waarheid het eerst. We leren onze journalisten in opleiding daarom scrupuleus beweringen te factchecken volgens een beproefde methode. Dit doen we in een langlopend project samen met andere journalistiekopleidingen in Europa: EUfactcheck. Met resultaat. Een check door tweedejaars studenten van een uitspraak van Thierry Baudet werd zelfs opgepikt door CNN.
De organisatie achter het project, de European Journalism Training Association (EJTA), herkent dat het vrijwel ondoenlijk is om claims over de oorlogssituatie te checken bij primaire bronnen. De studenten zullen zich daarom meer richten op achtergrondverhalen en analyses over factchecking. Bijkomende schade: de EJTA heeft de samenwerking met journalistiekopleidingen in Rusland opgeschort. Een factcheck door studenten uit Nizjni Novgorod van 17 februari is daarmee voorlopig de laatste van Russische kant.
Lector Media & Civil Society Nico Drok, oud-voorzitter van de EJTA, laat gelukkig weten dat op persoonlijk niveau veel relaties intact blijven. ,,We weten dat veel van onze Russische collega’s tegen deze oorlog zijn, ook al hebben de rectoren van Russische universiteiten in een gezamenlijke verklaring steun betuigd aan Poetin.’’ Volgens Drok tonen de Russische partners veelal begrip voor de door de EJTA genomen stap en bestaat er woede en schaamte over wat er in Oekraïne gebeurt. De World Journalism Education Council (WJEC), waarvan Drok vice-president is, veroordeelt de inval in felle bewoordingen, maar gaat vooralsnog niet over tot een schorsing van de Russische leden.
Want ook dat is van groot belang, naast verificatie en factchecking: in gesprek blijven met elkaar. Twee Russische studenten volgen op dit moment een internationale minor bij onze opleiding, hier in Zwolle. Een van hen heeft familie in Oekraïne. Hoe is dit voor hen, hoe beleven zij deze oorlog? Journalisten, en dus ook onze studenten journalistiek, moeten contact zoeken met Oekraïense én Russische bronnen. Blijf nieuwsgierig, naar beide kanten. Kritisch, maar met open blik. Zorg ervoor dat dat IJzeren Gordijn zich nooit weer kan sluiten.”
Erik van Schaik is docent aan de opleiding Journalistiek.
Uitgelichte foto: Boerinnen op een sovchoze (staatsboerderij) in Cherson. Foto Erik van Schaik
