De coronacrisis zetten niet alleen het onderwijs onder grote druk. Alie Weerman en Sui Lin Goei van Windesheim vertellen over de impact van corona op hun onderzoek.
Ineens stond alles stil. Het lectoraat van Alie Weerman doet onderzoek naar de doorstroom vanuit beschermd wonen. De nationale doelstelling is dat een derde van de kwetsbare mensen die in een beschermde woonvorm wonen, doorstroomt naar een gewoon huis, en het lectoraat volgt dat proces in vijf gemeenten in Flevoland. Weerman: Dat is actie-onderzoek, met living labs in de wijken, waarbij we direct contact hebben met deze mensen, maar ook met buurtbewoners die “geconfronteerd” worden met deze mensen en met allerlei instanties, wel tien per gemeente.’ Corona maakte dat directe contact ineens praktisch onmogelijk: ‘In Dronten hadden we vlak vóór de coronacrisis net een mooie voorstelling gegeven in de Meerpaal. Daar hadden we al contact met de bewoners van de beschermde woonvormen én in de buurten. Daar konden we online doorzetten en daar hebben we vervolgens veel in geïnvesteerd, en voor zover mogelijk van alles georganiseerd. Maar bijvoorbeeld in Almere en Lelystad, waar we nog in de opstartfase zaten, hebben we dat gewoon moeten stilleggen.’
Actie-onderzoek
Er zat niets anders op: ‘Wat wij doen is actie-onderzoek. Dan heb je veel meer last van corona dan iemand die traditioneel onderzoek doet met bijvoorbeeld vragenlijsten die achter een computer verwerkt kunnen worden.’ En daar kwamen financiële zorgen bij: ‘Als lectoraat ben je grotendeels afhankelijk van externe financiers. Die geven niet ineens méér omdat het langer gaat duren – terwijl ik wel mensen had aangenomen. Dus we dreigden af te stevenen op een groot verlies. Ik zal een voorbeeld geven. We hadden een onderzoek waarbij we landelijk driehonderd projecten screenden die gericht waren op de aanpak van mensen met verward gedrag. Dat onderzoek werd gefinancierd door ZONmW. Het onderzoek liep vertraging op, maar we kregen geen extra geld. Dat is iets wat docenten soms wel eens vergeten: voor de financiering van het onderwijs heeft de crisis wat dat betreft minder impact omdat je een budget per student krijgt. In een lectoraat vallen inkomsten gewoon weg.’ Maar gelukkig slaagde ze erin daar een mouw aan te passen: ‘Voor actie-onderzoek moet je creatief zijn in de praktijk, je moet voortdurend improviseren en dat heeft ons aan de andere kant ook weer geholpen.’
Wat leerlingen nodig hebben
Sui Lin Goei is verbonden aan het lectoraat “Betekenisvolle en Inclusieve leeromgevingen”, met als leeropdracht praktijkgericht onderzoek naar het professionaliseren van leraren en (leraren)opleiders om onderwijs te ontwerpen voor leeromgevingen waarin alle lerenden kunnen leren en zich kunnen ontwikkelen.
Ook zij kreeg vorig jaar vrijwel direct te maken met de coronacrisis: ‘Voor onze onderzoeksprojecten kom ik veel in scholen in het primair, voortgezet en speciaal onderwijs, om met leraren en lerarenteams te praten over hoe ze hun onderwijs kunnen afstemmen op wat hun leerlingen nodig hebben. Dat doe ik samen met docent-onderzoekers afkomstig uit de lerarenopleidingen. Ineens werd heel moeilijk om data te verzamelen. Normaal konden we bij scholen gewoon naar binnen; ineens was dat niet meer mogelijk en moesten we naar andere mogelijkheden zoeken. Vooral online, natuurlijk.’
Grote groep afhakers
Onderzoek online voortzetten bleek een hele uitdaging. Weerman: ‘Je praat met hulpverleners, welzijnswerk, het maatschappelijk werk, en je merkt gewoon dat het lastig is. Ook zij ervoeren stress vanwege corona. Na de zomer konden we weer een tijdje live, maar daarna kwam de lockdown opnieuw. We hebben het daarna vast kunnen houden maar het kost veel energie, en omdat het langer duurt gaat de flow er uit. We zagen dat met name van de mensen met kwetsbaarheid een grote groep afhaakt. Daardoor was een geplande groepsafronding niet meer mogelijk en deden we dat door middel van individuele gesprekken.’
Goei ontdekte dat de coronacrisis de motivatie van betrokkenen juist kan vergroten: ‘Wij maken gebruik van Lesson Study, en een uitgangspunt van deze vorm van teamleren is dat je met elkaar een probleem aanpakt waar de leraren mee worstelen. De behoefte van het lerarenteam is dus het startpunt. Eén van onze studies vindt plaats op een VMBO school in Lelystad, waar een docent werkt, Jantien Gerdes, die tevens docent-onderzoeker is bij ons op Windesheim. Wat het team in Lelystad zag, in die eerste maanden, was dat leerlingen helemaal buiten de boot dreigden te vallen. Tegelijkertijd waren er leerlingen die het juist heel goed deden in een online situatie. Het team had er dus ineens grote behoefte aan het onderwijs zó vorm te geven dat ze leerlingen zowel online als fysiek kunnen helpen en begeleiden.’
Maar ingewikkeld werd het wel. De Lesson Study cyclus om dat onderwijs te ontwerpen zou door Goei als externe begeleider en door Gerdes als interne begeleider worden uitgevoerd. In eerste instantie kon Goei daarvoor nog langskomen maar op een gegeven moment mocht ze de school niet meer in en moest ze het team online begeleiden, waarbij Gerdes het team live zag op school. Goei: ‘Dus dan krijg je de situatie dat een deel van het team in school is, een deel is online, al dan niet vanwege corona, en ik als begeleider was dus ook online. Het was allemaal erg lastig. Maar toch, in vier of bij sessies konden we een les begrijpend lezen ontwerpen speciaal om die kinderen “bij de les” te houden. Het lukte – maar het was heel moeizaam.’
Motivatie
Maar de leraren gemotiveerd houden was geen probleem. Goei: ‘Ze waren allemaal zó betrokken, ze wilden die lessen écht hebben, ook voor de maanden daarna – en die lessen worden nu nog gebruikt. Inmiddels gaat Jantien de leraren interviewen om te kijken wat het voor hen heeft opgeleverd en het is de bedoeling dat we binnenkort weer een nieuwe cyclus Lesson Study starten. Of de school nu open gaat of niet.’
Dat het lectoraat van Weerman niet in de rode cijfers belandde, was te danken aan het improvisatievermogen van de medewerkers: ‘Ik dacht, goh… het project in Flevoland ligt grotendeels stil, maar ik heb wel een team met goede ideeën. En toen was er die oproep vanuit Windesheim om onderwijs te organiseren voor studenten die geen stage meer konden lopen, die vastliepen vanwege corona. Toen hebben we als team gebrainstormd en ontstond het idee van de corona-minor. Corona van alle kanten belicht. We hadden uiteindelijk veertig studenten uit alle domeinen. Dat liep dus hartstikke goed – en we kregen daar gewoon voor betaald. Het mooie was, minister van Engelshoven hoorde ervan en heeft nog een bijeenkomst bijgewoond. Maar het was dus eigenlijk een financiële noodsprong.’
Weerman wil benadrukken dat niet álle onderzoek door de coronacrisis in het water is gevallen: ‘Neem Pepper – dat is een consortium van tien organisaties gericht op het beter benutten van ervaringsdeskundigheid. In december hebben we hier in het auditorium een congres georganiseerd, midden in de donkerste coronadagen. Met een livestream gedeelte in de ochtend en workshops, via Teams, in de middag. We hadden ruim vierhonderd inschrijvingen. Dat congres heeft het project écht een enorme boost gegeven!’
Onderling vertrouwen
De ervaringen in Lelystad en elders riepen bij Sui Lin Goei (en anderen betrokken bij Lesson Study) de vraag op of de methodiek van Lesson Study eigenlijk wel “klaar” is voor de doorbraak van online onderwijs. Om die vraag te beantwoorden zette ze vorig jaar samen met een aantal experts een onderzoek op. Goei: ‘We hebben daarbij een wiskundeles vorm gegeven. Voor een succesvolle cyclus van Lesson Study moet sprake zijn van onderling vertrouwen binnen het team, ook als er online wordt vergaderd; de tooling, dat wil zeggen de digitale hulpmiddelen moeten in orde zijn en, wat ook heel belangrijk is, wanneer een teamlid een les geeft moeten anderen de reacties van de leerlingen kunnen bekijken. Ook online. We deden dat onderzoek net vóór de zomer dus hadden we veel last van allerlei technische problemen – maar er is wel een publicatie uit voortgekomen.’
Corona versnelde het denken over online Lesson Study enorm. ‘Het online onderwijs wordt natuurlijk steeds belangrijker en ik denk dan ook dat we een nieuw online model, of een hybride model voor Lesson Study zullen moeten ontwikkelen. Dat is een hele uitdaging, zeker gezien de opdracht waar ik voor sta, dat is lessen gericht op het bereiken en binnenboord houden van de kwetsbare kinderen. De grote vraag voor mij is of je digitaal wel goed contact kunt maken met deze groep kinderen; dat vergt een grote inspanning om pedagogisch en didactisch na te denken over het ontwerp van onderwijs, hetzij online, hetzij live onderwijs. We doen momenteel ook een onderzoek in Spanje naar wat leraren in het speciaal onderwijs moeten doen om kinderen met uitdagend gedrag en hun ouders te begeleiden in een lockdown situatie. En daaruit blijkt hoe enorm belangrijk regelmatig contact is. Al is het maar een praatje.’
Goei werkt ook aan de Vrije Universiteit, waar een groot onderzoeksproject loopt met Ierland, Spanje, het Verenigd Koninkrijk, en Italië. De bedoeling was om, via Lesson Study, een augmented reality interventie te ontwikkelen bedoeld om om te gaan met gedragsproblemen. Dat moet gebeuren in nauwe samenwerking met lerarenteams en leerlingen – en dat project is voor een groot deel on hold gezet. Maar ze heeft dus niet alleen maar treurige verhalen: ‘De crisis heeft voor een enorme boost gezorgd van het aanpassen van de pedagogiek en didactiek aan digitaal leren. We staan voor een grondige heroverweging van de pedagogiek en de didactiek om onderwijs te ontwerpen zodanig dat álle leerlingen gelijke kansen krijgen om te kunnen leren en zich te ontwikkelen.’
Tekst: Marcel Hulspas
Foto’s: Herman Engbers
