Als opleidingen met leeruitkomsten gaan werken heeft dat invloed op de rollen van de docenten. “De focus en invulling wordt anders”, zegt Suzanne Alkema.
Onderwijs is onderhevig aan verandering; zo ook de docentrol. De opleidingen van Windesheim (gaan) werken met leeruitkomsten. Alleen al deze verandering maakt dat de rol van de docent ook verandert. Leeruitkomsten zijn namelijk geïntegreerd en bestaan vaak uit grotere onderwijseenheden.
Dit maakt dat het voor een docent niet meer mogelijk is om je eigen ‘toko’ te draaien. Daar waar het eerst nog heel goed mogelijk was dat je als docent een ‘eigen module’ had, die je zelf ontwierp, gaf en aftoetste, is dat door de vakgeïntegreerde leeruitkomsten een stuk lastiger geworden. Nu is het zaak om juist goed samen te werken met collega’s. Het vereist andere vaardigheden, zoals (naast samenwerken) compromissen kunnen sluiten en verantwoordelijkheden bij anderen (durven) neerleggen.
Omdat leeruitkomsten uit grotere eenheden bestaan, is het tevens nóg meer van belang dat docenten in staat zijn om goed het onderwijs te ontwerpen en een groot scala aan didactische vaardigheden bezitten. De rol van ontwerper wordt dus groter.
Docentrollen
Welke docentrollen zijn er en hoe worden die ingevuld? Windesheim heeft docentrollen geformuleerd, te weten: bruggenbouwer, coach/begeleider, onderzoeker, poortwachter, vakinhoudelijk expert en ontwerper. Centraal bij al deze rollen staat de docent als wendbare pedagoog en didacticus.
Bij elke rol staat kort een toelichting geformuleerd, maar deze laat nog ruimte over voor eigen interpretatie en invulling. Als je naar al deze rollen kijkt, dan zijn deze op het eerste gezicht helemaal niet ‘nieuw’. We kunnen ons van elke docentrol echt wel een voorstelling maken. Maar daar zit het ‘m ook niet in.
Dat blijkt uit mijn onderzoek dat ik in 2022 deed in het kader van mijn master Management, Cultuur en Verandering. Ik ging op zoek naar wat er verandert aan de docentrol als men meer flexibel onderwijs gaat geven en hoe docenten zich deze veranderende rol eigen kunnen maken.
Focus
Wat blijkt? De docentrollen blijven hetzelfde in die zin dat er geen nieuwe rollen bijkomen. Echter, de focus van de docentrollen wordt anders. Het werkt eigenlijk net als bij tandwielen: je draait eraan en opeens staan ze allemaal weer anders. De tandwielen zelf zijn niet veranderd, maar ze staan wel nét even anders gepositioneerd. De docenten gaven aan dat de docentrollen op zich hetzelfde blijven, maar dat door de verandering sommige docentrollen juist meer of juist minder focus hebben gekregen.
Ik schrijf hier nadrukkelijk het woord focus en noem niet het woord belangrijk, want ik wil zeker niet insinueren dat de ene rol meer of minder van belang zou zijn dan de andere. Dat is namelijk niet het geval. Wel maakt het soort verandering (dus de manier waarop en hoe ver er aan de tandwielen wordt gedraaid) uit hoe de focus op docentrollen verandert.
Een voorbeeld: Als studenten straks steeds meer hun eigen leerroute mogen/kunnen bepalen en meer regie krijgen over hun eigen leerproces, dan betekent dit wat voor de rol coach/begeleider. De meeste studenten zijn namelijk niet als vanzelf in staat om de eigen regie meer te pakken. Een goede begeleiding hierin is een must. Dit zou kunnen betekenen dat van docenten wordt gevraagd om vaardig(er) te worden in zaken als gespreksvoering, advisering en coaching.
Ditzelfde geldt bijvoorbeeld ook voor opleidingen die willen gaan werken met leergemeenschappen. Ook in dit geval betekent dit dat de docentrol van coach/begeleider meer focus krijgt.
Learning lab
Suzanne Alkema (met blauwe trui) tijdens een les aan docenten
Als kernteamlid van het learning lab docentrollen, didactiek en pedagogische relatie (DDP) kreeg ik van docenten de veelgehoorde vraag: moeten alle docenten alle rollen kunnen vervullen? Het simpele antwoord is: nee, dat hoeft echt niet. Het is wél van belang dat alle rollen binnen het opleidingsteam aanwezig zijn én dat er voldoende rollen aanwezig zijn rekening houdend met de ingezette onderwijsontwikkeling.
Even weer naar bovenstaand voorbeeld: een opleiding wil gaan werken met leergemeenschappen. Stel dat er van de 25 docenten vijf docenten zijn die voldoende kennis en vaardigheden bezitten om studenten hier goed bij te begeleiden, dan is dat hoogstwaarschijnlijk te weinig. Men kan dan uitvragen aan de twintig andere docenten wie het interessant lijkt om zich hierin te bekwamen.
Deze docenten kunnen dan bijvoorbeeld een training volgen of coaching on the job ontvangen. Ook in vacatureteksten kan rekening worden gehouden met de docentrollen die nodig zijn in jouw opleidingsteam.
Invulling
Naast dat de focus van de docentrollen verandert al naar gelang de richting van de verandering, kwam uit mijn onderzoek ook naar voren dat de invulling van docentrollen verandert.
Als een opleiding bijvoorbeeld anders wil gaan toetsen, zoals bijvoorbeeld holistisch (waarbij de beoordeling plaatsvindt op basis van de totale indruk), dan wordt de invulling van de docentrol poortwachter anders. Docenten moeten zich dan het holistisch beoordelen eigen gaan maken. Dit vraagt andere kennis en vaardigheden van de docent dan het ‘klassiek’ beoordelen. Wanneer je hier net mee gaat starten als opleiding is het nodig om hier veel over te praten en te kalibreren. Wat verstaan we eigenlijk onder holistisch toetsen en beoordelen? Hebben we allemaal hetzelfde beeld erbij? Wanneer vinden we het goed (genoeg)? Waar letten we op? Et cetera. Je kunt je voorstellen dat in dit voorbeeld de rol van poortwachter een grotere focus krijgt én tevens een andere invulling. Er wordt andersoortige kennis, vaardigheid en attitude gevraagd van de docent rondom toetsing. Het zou dan fijn zijn als er docenten in het team zijn die hier al enige ervaring mee hebben of zich hierin willen gaan vastbijten. Zij gaan dan de rol van poortwachter verder uitdiepen en invulling geven, passend bij de keuzes die deze opleiding ten opzichte van toetsing heeft gemaakt.
Een ander voorbeeld van een andere invulling van de docentrol: wanneer een opleiding ervoor kiest om de vakken in plaats van losse uren te organiseren naar dagdelen van drie uur, dan betekent dit ook wat voor de rollen van ontwerper en vakexpert. Drie uur lang achter elkaar lesgeven vraagt een andere didactische benadering. De vakexpert kan niet drie uur lang ‘zenden’ naar de studenten; dit vraagt andere tools. Het betekent ook dat je als ontwerper extra goed moet nadenken over hoe je deze drie uur telkens invulling gaat geven.
Rolconflict
Bij elke onderwijsverandering wordt de docent geconfronteerd met zijn eigen professionele identiteit. Hier verstaan we de eigen normen, waarden en opvattingen over goed onderwijs en het docentschap onder. Docenten bepalen in hoeverre de verandering, de ingezette koers passend is bij hun eigen professionele identiteit. Er kan rolconflict optreden wanneer de rolverwachtingen passend bij de verandering niet congruent zijn met waar jij als docent voor staat. Ook kan er rolambiguïteit optreden wanneer rollen qua invulling complexer worden en docenten niet meer duidelijk in beeld hebben wat er van hen verwacht wordt in hun rol.
Tot slot: onderwijsverandering brengt bijna altijd ook verandering van de docentrol met zich mee. Leidinggevenden dienen hier rekening mee te houden en docenten hierin te ondersteunen. Ondersteunen kan door voldoende verandertijd te geven en door het bieden van scholing, coaching on the job en collega’s te laten observeren bij andere docenten of opleidingen.
Ook de vrijheid om te experimenteren en een veilige cultuur waarin ‘fouten’ gemaakt mogen worden, dragen bij aan ondersteuning. Windesheim heeft verschillende learning labs waar docenten juist de ruimte krijgen om te experimenteren. En tenslotte: vertrouwen. In jezelf als docent én vanuit de leiding naar de docenten. Succes met veranderen!
Suzanne Alkema is opleidingscoördinator van pabo voltijd in Almere en kernteamlid van learning lab docentrollen, didactiek en pedagogische relatie
Foto: Herman Engbers
